"Çökertme" türküsü, Bodrum yöresinin en bilinen eserlerinden biri olup, merkezinde Halil, İbram (İbrahim) Çavuş, Çakır Gülsüm ve Çerkez Kaymakam'ın olduğu dramatik bir olayı anlatır. Türkünün ismindeki "Çökertme" kelimesi genellikle Bodrum'daki Gökova kıyısında bulunan Çökertme köyüyle ilişkilendirilse de, aslında Yalıkavak'taki marinanın bulunduğu bölgeyi işaret eder. Bu türkünün farklı anlatımları olsa da, hepsi Halil'in trajik sonunu ve bu olaya karışan diğer karakterleri merkeze alır.
Halil'in Geçmişi ve Kaçışları
Hikayenin kahramanı Halil, kökeni Van Erciş'e dayanan, ailesi İstanköy üzerinden Bodrum Karabağ'a yerleşmiş bir demirci ustasının oğludur. Namus meselesinden kız kardeşini öldürdüğü için kanun kaçağı olarak yaşamakta, sık sık İstanköy'ü ziyaret etmektedir. Bir düğünde Rumlar tarafından ihbar edilmesiyle 7 yıl hapis yatar. Hapisten çıktıktan sonra Rumlarla husumet yaşar ve hayatına Hafize (Havse), yani türkünün Çakır Gülsüm'ü girer.
Aşk, İhanet ve Sonun Başlangıcı
Gülsüm, Çerkez Kaymakam olarak bilinen Ömer Lütfi Bey'in evinde hizmetçidir. Halil'in yakın arkadaşı olan İbram Çavuş ise aynı zamanda Gülsüm'ün ilk kocasıdır ve Halil'i kollamaktadır. Halil, Gülsüm'ü bir düğünden zorla kaçırır ve Yalıkavak yakınlarındaki bir mağarada birlikte yaşamaya başlarlar.
Bu duruma öfkelenen Çerkez Kaymakam, Selamoğlu'nu Halil'in peşine salar. Ancak Selamoğlu, Halil'i uyarır ve Halil, Gülsüm ile birlikte kayıklarla adalara kaçmak amacıyla Çökertme'ye gelir. Burada Rum gemicilerden Kosta Paho ile anlaşır. Ancak Kosta Paho, Halil ile Rumlar arasındaki husumeti kullanarak Halil'i Çerkez Kaymakam'a ihbar eder.
Trajik Son
Çerkez Kaymakam'ın emriyle kolcubaşı Barka'nın Ali ve jandarma Ömer Çavuş harekete geçer. Kosta Paho, Halil ve Gülsüm'ü denizin dalgalı olduğunu bahane ederek Aspat yerine Bitez Koyu'ndaki Hırsız Yatağı'na götürür. Akşam olunca içkilerine "Balık Ağası" adı verilen zehirli bitkinin sersemletici özünü katan Paho, Halil ve Gülsüm'ü uyutur.
Tekneyi kıyıya yaklaştırdığında pusudaki Ömer Çavuş ateş açılmasını emreder. Kosta Paho can korkusuyla tekneyi geri çekerken, Barka'nın Ali'nin kayığıyla etrafları sarılır. Barka'nın Ali tekneye çıkar ve Kosta Paho, Halil ile Gülsüm'ü uyandırır. Sersemlemiş halde karaya çıktıklarında Ali, Halil'i bacağından yaralar.
Yaralı Halil, Bodrum'a, kaymakamlık binasının önüne getirilir. Halkın toplandığı yerde jandarma komutanı "Kel Mülazım", "Devlete, Hükumete karşı gelenin sonu budur" diyerek Halil'i ibretlik gösterir. Halil'in yarasına müdahale edilmez ve kaymakamlık mahzenine atılır. Burada acı içinde kıvranan Halil'i Ömer Çavuş boğazlayarak öldürür. Alelacele, kıyafetleriyle birlikte gömülür.
Bu trajik olay üzerine, Bodrum'un "Üçlü Sacayağı" olarak adlandırılan türkülerinden ikincisi olan "Çökertme" yazılır.
ÇÖKERTMEDEN ÇIKTIM DA HALİLİM
Çökertmeden çıktım da Halil’im,
Aman başım selamet,
Bitez de yalısına varmadan Halil’im,
Aman koptu kıyamet.
Arkadaşım İbram Çavuş Allah’ıma emanet
Burası da Aspat değil Halil’im aman Bitez yalısı,
Ciğerime ateş saldı aman kurşun yarası,
Gidelim gidelim Halil’im Çökertmeye varalım
Kolcular gelirse Halil’im nerelere kaçalım
Teslim olmayalım Halil’im aman kurşun saçalım.
Burası da Aspat değil Halil’im aman Bitez yalısı,
Ciğerime ateş saldı aman kurşun yarası,
Güvertede gezer iken aman kunduram kaydı,
İpeklide mandilimi aman örüzger aldı,
Çakır da gözlü Gülsüm’ümü Çerkes Kaymakam aldı.
Burası da Aspat değil Halil’im aman Bitez yalısı,
Ciğerime ateş saldı aman kurşun yarası.
